Relacja autor - czytelnik w dobie cyfrowej - PIK na Światowy Dzień Książki

Wtorek, 21 kwietnia 2015

Z okazji święta książki obchodzonego na całym świecie 23 kwietnia, Polska Izba Książki (PIK) zorganizowała konferencję prasową, inaugurując tym samym obchody ŚDKiPA w całej Polsce. Spotkanie podzielone zostało na dwie części. W pierwszej kolejności podjęty został temat relacji pisarzy z ich czytelnikami w dobie cyfrowej, aby następnie przejść do najnowszych wyników badania opinii publicznej na temat preferencji zakupowych Polaków w odniesieniu do książek.

Zebranych powitał Włodzimierz Albin, prezes PIK, oddając głos Soni Dradze, która moderowała spotkanie. Wstępem do dyskusji na główny temat konferencji było wystąpienie prof. Grzegorza Leszczyńskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, które zainspirowało dalszą dyskusję między zaproszonymi pisarzami (załącznik do tekstu). Nad tym, czy rewolucja cyfrowa faktycznie zmienia jakość relacji autor-czytelnik, rozmawiano z Małgorzatą Gutowską-Adamczyk, Grzegorzem Kasdepke, Magdaleną Parys oraz Eustachym Rylskim. Nowe możliwości ułatwiają czy raczej przeszkadzają w twórczości pisarskiej? Spotkanie z czytelnikami za pośrednictwem mediów elektronicznych może być głębsze, bardziej osobiste? A może ta forma zdecydowanie „odczłowiecza” i „mechanizuje” spotkanie pisarza i czytelnika? Odpowiedzi okazały się nie być tak oczywiste, jak może się wydawać.

Małgorzata Gutowska-Adamczyk wspomina: „Kiedy wiele lat temu marzyłam o pracy pisarza, nie mogłam nawet podejrzewać, że oprócz tego, co za tę pracę jest zwykle uważane, będę też miała niemal drugie tyle obowiązków związanych z utrzymywaniem kontaktów z czytelnikami, bo dystans między autorem a czytelnikiem bardzo się skróci”.

Nowe media wymuszają od pisarzy stałej i aktywnej obecności w Sieci. Ta możliwość kontaktu z ulubionym pisarzem poprzez „jedno kliknięcie” nie wyparła jednak tradycyjnych spotkań autorskich, co potwierdza Grzegorz Kasdepke: „O dziwo, łatwość komunikowania się poprzez elektroniczne media wcale nie wpłynęła na spadek zainteresowania klasycznymi spotkaniami autorskimi. Przeciwnie, oswoiwszy się dzięki internetowi z pisarzem, już nie tylko bibliotekarze nawiązują z nim kontakt – robią to także nauczyciele, rodzice, dziadkowie... Czytelnika dzieli od pisarza jedynie enter. Dystans się skraca, apetyt rośnie”. 

Za prof. Grzegorzem Leszczyńskim pytamy, czy w związku ze zmniejszeniem tego dystansu, nie pojawia się jednak ryzyko strącenia pisarza i jego dzieła z piedestału? Grzegorz Kasdepke przewrotnie zdaje się to potwierdzać: „Dzięki Facebook'owi autorzy odzyskali twarze – a niektórzy nawet ciała! Wiemy, co jedzą, gdzie spędzają wakacje i jak im się układa z najbliższymi. Czasami, jako zwykli ludzie, zyskują sympatię – choć tracą aurę tajemniczości. Coś za coś. Twórcy piszący dla najmłodszych bywają zaczepiani, zapraszani do gier, włączani do różnych grup dyskusyjnych (na przykład o słodkich szczeniaczkach). Czytelnicy piszą maile typu: "Cześć, lubię twoje bajki. Napisz coś o mnie!". Zdarzają się kwiatki i tego rodzaju: "Dostałem z ciebie pałę na polskim!"”. Portale społecznościowe prowokują spontaniczność – niekiedy w wydźwięku zabawną, innym razem wprawiającą w zdumienie. 

Łatwość wysłania prośby, uwagi, a nawet skargi, generuje oczekiwanie otrzymania szybkiej odpowiedzi. Wie o tym doskonale Magdalena Parys: „W dobie cyfrowej do pisarzy nikt nie pisze tradycyjnych listów, nie wysyła faksów. Dziennikarze i czytelnicy przerzucają się na whatsapp’y i messenger’y.  Uzyskać odpowiedź, kontaktując autora przez portale społecznościowe, to znaczy uzyskać ją zaraz – nawet jeśli nie odpisze to z pewnością przeczyta. Jesteś pierwszy masz szczęście, jesteś drugi, masz pecha. Czas to pieniądz i wszystkim ucieka. Pisarz promujący swoją nową książkę nie czeka tygodniami na pierwszą recenzję, uzyska już jej przedsmak na blogu krytyka zaglądając w zakładkę „co czuję po pierwszych zdaniach?”.

Sugerowane przez prof. Grzegorza Leszczyńskiego ryzyko detronizacji pisarza zdaje się być wyjątkowo dotkliwe w zetknięciu z realiami i tempem zmian, które dalej komentuje Magdalena Parys: „Dynamika tego procesu jednych cieszy, innych paraliżuje. Nagle okazuje się, że książka pisana przez kilka lat w pocie łez żyje na rynku zaledwie trzy tygodnie, podczas gdy znany aktor napisał swoją całkiem zgrabnie przez miesiąc. Nasz wydawca i przyjaciel przechodzi do pracy do rywalizującego z nim jeszcze wczoraj wydawnictwa, a redaktor z tłumaczem otwierają nową księgarnię. Zanikają granice, przesuwa się oś, wszędzie niekończące się rotacje – pisarz staje się głównym bohaterem skandalu i tańczy w You can dance, aktor organizuje manifę, piosenkarz filozofuje w talk show. W Biedronce są książki, w księgarni warzywa i kanapki. Czyli jak zawsze tylko straszniej”. 

Chciałoby się powiedzieć, że świat stanął na głowie. A jak wygląda sytuacja po stronie czytelników? Zauważalnym skutkiem przyśpieszenia rewolucji cyfrowej jest według prof. Grzegorza Leszczyńskiego zanik nawyku i wzorów powolnego czytania. Jak mówi: „Chyba bezpowrotnie odeszło w przeszłość czytanie polegające na głębokim, niespiesznym wnikaniu w materię utworu literackiego”. 

Konsumpcja treści – tak widoczna w obecnych czasach – wyparła spokojną, powolną lekturę. Wpływ mają na to migające na nas ze wszystkich stron komunikaty – w komputerze, telewizorze, na tablecie, smartfonie. Czy po nabraniu w ciągu dnia takiego rozpędu potrafimy delektować się niczym nie zakłócaną kilkudziesięciominutową lekturą książki? Na dodatek papierowej? Eustachy Rylski komentuje: „Rzecz jest, jak mi się wydaje, przesądzona. Literatura powoli lecz nieuchronnie przenosić się będzie w przestrzeń cyfrową na nośniki elektroniczne już obecne na rynku i te wprowadzane w przyszłości, a książki papierowe, nawiasem mówiąc, coraz piękniej wydawane, staną się delikatesami. Elementarne pytanie brzmi czy to odbędzie się z korzyścią dla literatury. Zależy jakiej. Sensacyjna z wszelkimi jej odmianami, czasami mistrzowsko skrojona, nie powinna na tym stracić. Literatura piękna, to znaczy celebrująca samą siebie, nie zyska”.

Grzegorz Kasdepke, odnosząc się do swoich doświadczeń z młodymi czytelnikami, twierdzi natomiast, że mózg, który uzależniony jest od klikania, ma coraz większe wymagania względem wrażeń, jakie podsuwa internet. Dodaje: „Jeszcze całkiem niedawno psychologowie wyrażali nadzieję, że dzisiejsze dzieci będą miały doskonale podzielną uwagą, i że napływające zewsząd informacje nie wpłyną na pogorszenie wydajności ich nauki oraz pracy. Guzik prawda! Współczesny autor książek dla dzieci musi walczyć o uwagę czytelnika bardziej niż kiedykolwiek”.

Wracając na chwilę do szansy – bądź ryzyka, jak kto woli – jakie daje skrócenie dystansu między pisarzem i jego czytelnikami, nasuwa się pytanie, czy ta łatwość kontaktu, a co za tym idzie – spontanicznej krytyki, może wpływać na dalszą twórczość pisarską, np. na stosowaną narrację, stylistykę? Małgorzata Gutowska-Adamczyk podchodzi do tego raczej sceptycznie: „Nie sądzę […], aby autorzy byli skłonni modyfikować swój sposób pisania pod wpływem opinii czytelników. Nie wykluczam jednak takiego przypadku. W końcu nasza praca jest weryfikowana przez rynek”. I dodaje: „Autor musi się zmierzyć z publicznym osądem swojej pracy, bo recenzować go mogą dziś wszyscy, nie tylko osoby w tej kwestii biegłe”.

Furtka pozostaje zatem otwarta – nawet jeśli autor nie posłucha „dobrych rad” od swoich czytelników, to mogą oni skorzystać z innej możliwości, jakie dają nowe technologie. Dzięki self-publishingowi czytelnik z dnia na dzień może zostać pisarzem. Zwłaszcza że wizja sukcesu nęci, a w gorących głowach majaczą sława i honoraria sięgające sześciu zer po przecinku… to wszystko jest możliwe. Sukces może mieć wiele odcieni szarości. Pamiętajmy jednak o jednym – na byle pagórek wejść może niemal każdy. Szczyty osiągają nieliczni.

Sytuacja książki w Polsce – kryminał, dramat czy może już horror?

Przeszło połowa Polaków otwarcie przyznaje, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie kupiła ani jednej książki, w tym również książki dla dzieci. Co trzeci badany zgadza się ze stwierdzeniem, że książki są normalnym produktem i powinny być traktowane tak samo, jak inne towary z segmentu FMCG, stawiając tym samym książkę na jednej półce z jogurtem lub pralką. To wyniki najnowszych badań  przeprowadzonych na zlecenie Polskiej Izby Książki (PIK), która 23 kwietnia – w Światowym Dniu Książki – rozpoczyna kampanię #ocalksiazki, mającą w bezpośredni sposób nawiązywać do benefitów Ustawy o książce.

Sytuacja wyjściowa, czyli jak (nie) kupujemy książek

Tylko 48 proc. Polaków w ciągu ostatniego roku kupiło jakąkolwiek książkę. Największy odsetek, z grona osób kupujących książki, zakupił przez ten czas od 2 do 3 pozycji (25 proc. respondentów) lub od 4 do 5 pozycji (21 proc. respondentów). Średnia liczba książek kupionych w ciągu ostatnich 12 miesięcy wśród całej populacji wynosi 3,8. 

„Książki w Polsce wołają o pomoc. One nie będą strajkować pod Sejmem, nie zorganizują blokady dróg ani żadnej manifestacji. Musimy im pomóc. W Światowym Dniu Książki rozpoczynamy kampanię pod nazwą #ocalksiazki, której pierwszą odsłoną jest uruchomienie profilu na Facebooku o tej samej nazwie oraz strony internetowej www.ocalksiazki.org Celem jest pokazanie, że książki zmieniają rzeczywistość i poszerzają horyzonty. Porównywanie ich do innych produktów czysto konsumpcyjnych jest błędem. Chcemy więc prowadzić rozmowę o książkach oraz benefitach wprowadzenia Ustawy o książce. Zgodnie z tym, co powiedział Paulo Coelho - w życiu istnieją rzeczy, o które warto walczyć do samego końca. W moim przekonaniu o książki warto." – powiedział Włodzimierz Albin, Prezes Rady Polskiej Izby Książki. 

Polak w księgarni

64 proc. badanych osób twierdzi, że książek nie można traktować jak typowych produktów, bo mają one charakter szczególny. Pomimo tego, zdecydowana większość bo aż 83 proc., przychylnie patrzy na ofertę zakupu książek w różnego rodzaju promocjach lub na wyprzedaży. Jak pokazują badania, co trzecia książka kupiona w ciągu ostatniego roku była w ofercie promocyjnej.

W badaniach opowiadamy się za dostępnością szerokiej oferty książek w księgarniach – deklaruje tak 66 proc. respondentów. Nieco innego zdania jest co czwarty badany, dla którego propozycja księgarń powinna koncentrować się wyłącznie na nowościach i bestsellerach.

Ustawa na ratunek książce

Odpowiedzią na wiele bolączek, które trawią polski rynek książki, ma być Ustawa o książce. Jej projekt nakłada na wydawców i importerów obowiązek ustalenia jednolitej ceny książki przed wprowadzeniem jej do obrotu. Cena nowości miałaby być stosowana przez 12 miesięcy przez wszystkie podmioty prowadzące sprzedaż. Taka regulacja pozwoli wydawcom na wydawanie książek, które mają mniejsze szanse rynkowe niż posiadające większe budżety reklamowe bestsellery. Zwiększenie dostępności i podaży ambitnej literatury w przystępnej cenie jest jednym z celów Ustawy. Marcin Garliński, prezes wydawnictwa Muza przyznaje: „W ubiegłym roku po raz pierwszy musiałem zrezygnować z wydania kilkunastu tytułów zagranicznych pisarzy. Nakłady są tak małe, że biznesowo nie opłaca się wprowadzać ambitnej literatury do sprzedaży. Przypuszczam, że to zjawisko może się w najbliższym czasie nasilić”.

Ustawa sprzyja także czytelnikom poszukującym, co pokazują badania, wszelkich okazji cenowych. Wprowadzenie ustawy pozwoli na określenie niższego poziomu cen detalicznych dla wszystkich nowości wydawniczych. Wyrazicielem podobnej opinii jest Zygmunt Miłoszewski twierdząc, że „rozwiązanie jest cudowne, bo sprawia, że ceny książki spadają – nie trzeba w nich uwzględniać rabatów i promocji”.

Dostępność to nie tylko szerokość oferty księgarskiej, ale i wybór miejsca zakupu. Wśród celów Ustawy jest także pomoc mniejszym księgarniom. Ponad połowa badanych deklaruje, że ważna jest dla nich obecność księgarni z fachową obsługą w pobliżu ich miejsca zamieszkania. Jak można przypuszczać, im mniejsze miasto, tym bliskość księgarni jest bardziej pożądana. Zgadza się z tym pisarka Małgorzata Gutowska – Adamczyk, której zdaniem „mała księgarnia w niewielkim mieście jest często oknem na świat dla tamtejszej publiczności czytającej. Co z tego, skoro jej właściciel dostaje z hurtowni bestseller dwa tygodnie po jego premierze w sieci i na dodatek nie może zaproponować ceny, którą wynegocjowała sieć?”

Pisarze i poeci – symbole kultury

O których z polskich lub zagranicznych pisarzy czy poetów Polacy myślą jako o symbolach kultury? W rankingu bezapelacyjnie prym wiodą klasycy – Mickiewicz, Sienkiewicz, Słowacki. Wśród twórców zagranicznych Polacy na podium ustawili Williama Szekspira. Dla wielu osób symbole kultury polskiej są jednocześnie symbolami kultury światowej. Optymistycznie nastraja fakt, iż przeważająca grupa badanych (83 proc.) nie wyobraża sobie polskiej kultury bez wymienionych przez siebie twórców. Ocalmy zatem Mickiewicza, Sienkiewicza i Szekspira #ocalksiazki